Sonntag, 24. Juni 2012

Biwêj, Ziman û Mirov


Biwêjek ba me heye, dibêjin ku „tirs birayê gur e.“ Bi kîjan maneyê tê gotin pir jî nizanim. Kesên ku ji ber tirsê tiştekî nakin û jê direvin re tê gotin. Pir jî maneyek xwe yê muspet tune. Her dem nayê bi maneyek xirab jî. Bi çi maneyê di nav gel de hatîye manekirin baş nezanim jî bi xwe dixwezim hinek şirove bikim.
Gur heywanekî bi zerar û hov e. Li ser serê çîyan û di gelîyan de dijî, nehatîye kedî kirin. Nêzikî însanan nabe û ji wan direve. Dema pir mecbûr ma xwe nêzikî wan dike. Di çilleyê zivistanê de bi hevra digerin, pir birçî bûn heyan di nava gund tên, çi dest ketin dixun. Wekî din jî bi dizî xwe nîzikî birrê bezan dikin, galim dikin mîh, berx û bizinan digirin dibin. Birrên pêzan bê xwedî bibînin dikevin nav û qir dikin. Heyan ji dest wan bê zêdetir dikujin, laşê wan bi dû xwe cîh dihêlînin û terin. Wexta şivanên pêz di wextê de pê bihese û biqêre direvin û dûr dikevin. Rev û dûrketina wan mîna tirs tê hesibandin. Gor fikrê min loma va gotina hatîye gotin û di nav me de bûye biwêj.
Em dizanin ku biwêj ne bi tenê maneya kelîmeyan tên fêm kirin, maneyek wê yê biwêjî, em jê re bibêjin cîwakî jî heye. Bi xwe loma jê re biwêj (deyîm) tê gotin. Ji bona îzahkirina biwêjê dixwezim mînakekê bidim. „Kes nabêje dewê min tirş e.“ Her kes dizane ku di rojên germ de dewê tirş xwedî tamek nexweş e. Kes naxweze dewê tirş vebuxe. Yanê vexarina dewê tirş nexweş e. Lê wexta ew biwêj hat gotin mijar ne tirşbûn û netirşbûna dew e, mijar tiştekî din e. Kurtî bi wê biwêjê tê gotin ku kes naxweze kêmasîyên xwe, nebaşîyên xwe, şaşitîyên xwe û hwd. bîne ziman, qebûl bike, pê bihese û hwd.
Di dest pêka nivisê de nîyeta min di derheqê tirsê de nivisandin bû. Niha dibînim ku mijara nivisê bûye biwêj. Êdî dixwezim li ser vê mijarê nivisandinê bidomînim.
Mirov û peyîv/kelime. Di Încîlê de dinivsîne ku: „Di destpêkê de peyv bû.“ Di Quranê de jî dinivsîne ku: „Xwedê Adem afirand û nav jê dan hinkirin.“ Va herdû girtek girîngîya peyîvan di jîyana însan de tînin ziman. Axaftin ji bona mirovan xiletekî girîng e. Mirovên nekarin biaxifin xwedî kêmasîyek mezin in. Însan mexlûqekî cîvakîye û bi axaftinê têkilîyên cîvakî berdewam in. Gotinek tirkan dibêje ku „heywan bi bîhn kirinê, însan jî bi axaftinê hevûdin fêm dikin.“ Herdû girtêkên jor salix didin ku di hebûna însan vir de însanan bi axaftinê tekilîyên xwe berdewam kirine û gihîştine vê qonaxa îroj.
Her însan xwedî raman e. Ramînandin jî bê ziman pêştve naçe û sernakeve. Lomaye ku pêvendîya di navbera ziman û ramînandinê de mîna meseleya hêk û mirîşkê her dem hatîye muneqeşe kirin. Di zimanekî de çiqas zêde kelîme hebin, ramanek çiqas bi huner û xweşik bikare bê îfade kirin; gotinbêjên wî zimanî weqas xweştir û hêsantir dikarin fikr û ramanên xwe bilêv bikin. Va jî pêvendîyên cîvakî xweşiktir dike. Du mirov zimanên hevûdin çiqas baştir bizanin weqas jî têkilîyên wan baş dibin. Bi hereketan mirov hinekî hevûdin fêm bike jî va fêm kirinek qels e.
Raste! Zimanek bi axaftinê zindî ye. Lê zimanek çiqas zêdetir xwedî biwêj be, ew zimana weqas xweşiktir e. Biwêj di alîyekî de pêvajoya axaftina zimanê zindî re, di alîyê din de jî bi edebîyat û hunera bi wî zimanî derdikevin holê. Edebîyat û huner di çanda/kultura gelekî de xwedî qadekê girîng e. Zimanek çiqas xweş û delal hat karanîn, weqas xweşik û baştir dibe; çiqas xweşik û baştir bû weqas jî xweştir û delaltir dikare raman û hesteyên/hîssên mirovan bîde îfade kirin.
Zimanê zikmakî, yê di zaroktîyê de cara yekemîn tê hinkirin pêvendîyek zexm ji heste û xeyalên mirov re peyde dike. Edebîyat û huner çiqas pêvendîyên zexm ji zimanê zikmakî re peyde bikin, weqas jî cîhê xwe ba wan mirovan zexm dikin. Gor wê zexmbûnê jî mirov ji edebîyat û hunerê xwedî derdikevin, bandora wan di jîyana xwe de nîşan didin, ji xwe û însanîyetê re tiştin xweştir û baştir amade dikin. Di vê pêvajoyê de biwêj xwedî rolekî girîng in.
24.06.2012, Stuttgart, yekşem. 

Mittwoch, 20. Juni 2012

Jîyan û Hewldan


Tiştên li serê erdê du alî ne. Mîna min, mina te, mina we û mîna wan. Şev bê roj, tirîc jî bê sî nabe.  Gotinek pêşîyan dibêje ku: „Her tişt bi zidê xwe re payîdar e.“ Sehekên me însanan dikarên tenê tiştên bi dijî bihesin. Wan didin ber hev, hebûna wan bi tunebûna wan re derdixin. Dîsa jî hemû însan ne mîna hevin. Hinek cudatîyên mirov di bûyînê de hene, hinek cudatîyên mirov gor îmkanan derdikevin holê, hinek cudatî li perwerdeyîyê, hinek cudatî bi xêret û hewldanên mirov û hwd.

Însan di kîjan alîyên xwe ji mexlûqên din vediqetin? Her bawerî û nêrîn gor xwe alîyekî însanan derdixe pêş, dîyar dike. Hinek gor xwe hinek tiştan dihesin, hinek jî hinek tiştên din, an jî qet nahesin. Mewlana Celaledînê Rûmî dibêje ku: „Mirov qasî fêm kirina xwe ye.“ Fêm kirin! Fêm kirin tiştekî çer e û bi çi torî xwe nîşan dide û pêştve xistina wê re mirov bi xwe çiqas xwedî bandor/tesîr e? Va jî wek pirsa hêk û mirîşkê ye. Hêk ji mirîşkê derketî ye, an mirîşk ji hêkê? Mirov nizane ku bi kîjanê dest pê bike. Hemû mijar û pirsên di derheqê însan de mirov bixweze jî nexweze jî bervî vê nuxteyê diçin. Ji ber ku dema mirov di derheqa însanan de dinivisîne bi şiklekî di derheqê xwe de jî dinivisîne.
Wexta mirov di derheqê xwe de nivisand nikare mijarê tam safî bike. Ew ji bi xwe jî parçeyekî mijarê ye. Dema mirov bi xwe jî parçeyekî mijarê bû çer dikare safî bike? Lê dîsa jî mirov dixweze ku xwedî malûmat bibe, xwe agahdar bike. Va xisleta însane ku wî rehet ber nade, bidû tiştan dixine, nahêlîne di cîhê xwe de bê xem rûbine.
Gotinek me kurdan heye: „Nav mirovan mezin nakin, mirov navan mezin dikin.“ Yanê mirovên karên baş û delal dikin bi wan kirinên xwe navên xwe jî dikin xwedî şan û şeref. Yanê însan bi kirinên xwe kesayeta/şexsîyeta xwe jî derdixe ortê. Tecrûbeyên baş di alîyê başîyê de, tecrûbeyên nebaş jî di alîyên nebaşîyê de li ser şexsîyeta mirov tesîr dikin. Însan jî gor şexsîyeta xwe tecrûbeyên baş û nebaş pêşkeşî derdora xwe dikin.
Bûyereka ku li mirovekî qewimîye çiqas wext li ser re derbaz dibe bila bibe bi şiklekî li ba şexsîyeta wî kesî rêçê bi dû xwe dihêle. Dema mirov mîna xalîçekî bidin ber çavên, ew bûyera li wî mirovî qewimîye jî mîna biskek ji wê xalîçeyê ye. Dibe ku ew biska belî be, an jî ne belî be. Lê ew parçeyekî xalîçeyê ye. Ew bûyera ku di jîyana mirov de li wî qewimîye parçeyekî kesayeta wî ye; ew pê bihese jî, nehese jî. Va ji bo tiştên ku ji me re aşîkarên, em pê hesîyane wusa ye; ji bona tiştên ku pê nehesîyane, yanê yên ji me re binehişin/bineşiûrin jî wusa ye.
Mirovên zana û xwedî mesûlîyet dixwezin ku rastîya jîyana xwe bihesin. Lê çiqas bidin dû vê heqîqetê jî zû û dereng rastî sînorekî tên. Di wî sînorî wê de teqat namîne. Wexta mirov bixweze wî sînorî derbaz bibe û pir zorê bide xwe ewê dîn bibe. Ji ber ku ew xwesteka derî teqata wî ye. Mirov dikare ji bo wî sînorî  ji xwe re îzahatekê bîne û teslîmî wê bibe. Ew îzahat û teslîmîyet gor bawerî û nêrînên mirovan curecur in. Ya girîng/muhîm navkirina îzahatê nîne. Ya girîng gor wê îzahatê hewldana domandina jîyanê ye.
Mirov çiqas gor îzahat û teslîmîyeta xwe hewlda û jîyana xwe domand weqas heqîqeta jîyana wî ji wî re aşîkar dibe. Ew nuxteyek li ser wî sînorî ye. Mirov çiqas berê xwe da wê nuxteyê û berwî wê hewlda weqas hajî jîyana xwe dibe.
Ew nuxte mîna miqnatîsê/hesinkêşê xwedî qadekê ye. Jîyana di navbera wê qadê de jîyanek bi hereket û bi zehmet e. Lê qasî hereket û zehmetîya xwe xweş û delale jî. Li serê erdê tu tişt bê zehmet nîne. Nanê di devê mirov de heyan neyê cûyandin, nayê daqulandin jî. Lomaye ku mirov dikare bibêje ku jîyan hewldan e.

Stuttgart, 20.06.2012, çarşem.

Mittwoch, 6. Juni 2012

Mijarên Gir û Kûr


Kî dibe bila bibe carna halê xwe li ber xwe re tîne û dikeve xeyalan. Ew xeyal carna li ser pêşerojê, carna jî li ser paşerojê tên kirin. Carna mirov rojên xwe yên buhirtî tîne bîra xwe; başbûn û nebaşbûna wan ji ber xwe re tîne. Ji bîrhanîna tiştên baş re kêfxweş dibe, dixweze ku ew rojana dubare bibin. Ji rojên nebaş re jî dilteng dibe, di pêdabûna wan de kirin û nekirinên xwe ji ber xwe re tîne, ji bona derbazbûna wan xwe teselî dike.
Her çiqas rojên derbaz bi başbûn û nebaşbûnên xwe re derbaz bibin jî mirov zêdetir alîyên wan ên  baş tînin bîra xwe û alîyên nebaş bîr dikin. Va halekî însanî yê pisîkolojîk/derûnî ye. Bi vî şiklî mirov xwe hember nebaşî û tehlûkeyan diparêze. Ji xwe dema mirov xwe neparêze nikare bijî.
Em di demek modern û pozitîvîst de dijin. Moderntî û pozitîvîstî jî gêrêdayî materîalîzmê ye. Materîalîzm jîyanê di alîyê maddî de digire merkeza xwe. Her hesab û kitaba xwe ji bona dinyayê dike. Li serê erdê bihuştê/cennetê vad dike. Di bawerîyên dînî de Xwedê di merkezê de ye. Xwedê însan afirandîye û cîhek girîng daye wî. Ew gora wî cîhê xwe girîng e. Va mijara mijarek girîng û komplex/murekep e. Mirov wer bi çend hevokan nikare îzah bike. Ji bona pir kesan îzah kirina wê mijarê weqas mumkîn jî nine. Wê çaxê çima ez li vir ketim nav vê mijarê. Bi rastî ji bona min îzah kirina vê mijarê weqas asan/rihet jî nine. Hevoka dawîya paragrafa/serbenda jor bû sedema vê behsê. Em mirovên zêdetir di bin bandora nêrînên modern pir rihet dikarin bibêjin ku: „Mirov xwe diparêze.“ Li mirovên zêdetir di bin bandora nêrînên dînî de ne dibêjin: „Xwedê mirovan diparêze.“ Va herdu nêrîn ji bona halekî însanî bên gotin jî, du nêrînên cuda yên mîna şev û roj in.
Dema mirov di derheqa însan de tiştekî bîne ziman dibîne ku mesele weqas asan nîne. Ku ew bi xwe jî însan e. Çer dibe ku mirov bi xwe însan, di derheqê însan de dixweze îzahatekî bike, lê nikare bi xwe wer rihet meselê safî bike. Di destpêka însan de heyan niha di warê însan de îzahat hatine kirin, hîn jî tê kirin, lê dîsa jî nekarîne û nikarin ji bona hemû însanan îzahatekî derxinin ortê. Mirovên bawermend bêçaretîya xwe bi xwestin û nexwestina Xwedê, yanê bi îman hanîna qederê, yanê bi teqdîr kirin û neteqdîrkirina Xwedê îzah kirine û dikin.
Bawermendîya modern, yanê pozitivîst Xwedê daye alîyekî û xwestîye her tiştî gor sedeman îzah bike. Di vî warî de çiqas pêşve dikeve, weqas jî kêmasîyên wê derdikevin holê. Gotinek li ser navê Arîsto ji bona vê halî mînakek baş e. Arîsto dibêje ku: „Ez hinî weqas pir tiştan bûm ku di dawîyê de pê hesîyam ku min hîn pir kêm tişt hinkirî ye.“ Pozitivizm jî her çiqas tiştên nû kişf dike weqas jî hajî kêmasîyên xwe dibe. An jî em bibêjên weqas jî kêmasîyên wan derdikevin ortê.
Di destpêkê de min dixwest ku li ser pisîkolojîya însan binivisînim, ew mijarên din hatin nivisandin. Dema mirov di derheqa însan de dinivisîne nizane ku ji ku heyan ku binivisîne. Mirov çiqas dixweze hinek tiştan bikitekit îzah bike, weqas hajîya kêmasîyên xwe dibe. Di pisîkolojîyê de dema behs li ser derûntîya mirov tê kirin mînaka aysbergê (girêya cemedê ya di nav avê de) tê dayîn. Ew aysberg ji pirayî di nav avê da ye, tenê nîkilek wê li ser avê ye.  Însan jî bi hal û hereketên xwe di sedî de 90 (% 90) di bin bandora sedemên xwe yên binehişî/bineşiûr de ye. Dîn dibêje çi? Dibêje ku qedera mirov ji alîyê Xwedê de hatîye nivisandin. Mirov gor qedera xwe jîyana xwe didomîne. Ew tiştên ku nikare îzah bike bi bawermendîya xwe ya bi qederê tîne ziman. Pisîkolojî jî ti pir tiştan nikare îzah bike, jê wê re dibêje „binehişî/bineşiûr.“ Gor fikrê min herdu îzahat jî bêçaretîya îzah kirina pir tiştên ku di jîyana mirov de diqewimîn tînin ziman. Kesên bawermend bêçaretîya xwe di serî de qebûl dikin û xwe teslîmî Xwedê dikin. Kesên modern bidû sedeman bikevin jî demekî şuve biçaretîya xwe bi kelîma binehişî tînin ziman.
Hûn jî pê dihesin ku her hevoka di vî warî de tê rêzkirin hewcîya hevokek din derdixe holê. Lomaye ku ez êdî dixwezim li vir dawîya nivisê bînim. Îzaheta mijarê derî hedê min e. Di pêş destpêka nivisê de min dixwest bala xwendewanan bikişînim li ser nostaljîya/raboriya mirov û çend gotinên pêşîyan pêşkeşî we bikim. Lê niha dibînim ku nivis ne gor xwestina min hat rêsandin.
Dema mirov rojên xwe yên bihurî ber xwe re tîne zêdetir baştîyên wan tîne bîra xwe. Tiştên nebaş bi şiklekî hatine bîrkirin. Bîrkirina tiştên nebaş pir caran bê hemla mirov, bi şiklekî binehiş dibe. Bîrkirin xwe parastin e. Dema mirov tiştên ku hatine serê wî bîr neke, nikare jîyana xwe bi sihhet bidomîne. Bîrkirin mirovan diparêze. Lê hinek tişt û bûyerên bingehî hene ku bîrkirina wan ji mirovan re dibe ku bibe sedema astengên mezin. Ew jî ger neyê bîrkirin.
Ûris dibêjin ku: „Cîhê ku tu ne li wirî xweşik e.“ Gotinek me jî dibêje ku: „Heyan masi di nav avê da ye haya wî ji avê tune.“

6.6.2012, Stuttgart, çarşem.