Zivistan û Zaroktîya Mina Li Gund

Gor salnameya miladî iroj 26ê meha rêbendanê ye, meha yekemîn. Demsal zivistan e, dema serma û seqemê, pûk û berfê. Di dema zaroktîya min de zivistan ji me re wusa bû. Rê û dirb dihatin girtin, dewar di axiran de, pez jî di goman de diman.

Xarina dêwêr sibe û êvaran di afiran de ka û kês bûn. Nîvroj derva li ser dangî gîha dihat danîn û dewar berdidan ser. Em zarok diçûn ber dangîyê ku dewarên xerîb neyên li ser dangîyên me, an jî dewarên me bi sere xwe nerin dewerên din.

Pez di goman de bûn û afirên wan tinebûn. Loma pez her roj du caran dihatin dangî kirin, danê sibê û danê êvarê. Ger ba dangîya pêz jî kes li wir bimana. Lê ew ne karê me zarokan bû. Sedema yekemîn pezê me zide bû û me zarokan nedikarî lê bipên. Ya duemîn jî goma me li hember gund bû, çûyin û hatina me zarokan zehmet bûn.

Ji bo pêz di kurnan de ka û ceh li navhev dixistin û didan, gîha û çilo jî li ser berfê dihat raxistin. Ka mecbûr bû ku di kadînan de werin muhefeze kirin. Gîhayên havînê hatibû çinandin û zihakirin, an di kadînan de dihatin muhefeze kirin, an jî dihat lodkirin û pişta wê bi tiştekî dihat girtin. Çilo jî payîzê wexta darên daristanan hîn pelên xwe neweşandibûn dihatin dapîtandin, li ser hev dihatin hêjnandin û ji her komekî re me êxin digot. Ew êxinana dema berf zêde dibarî bi taûg û xizagan dihatin kişandin, ber goman dihatin komkirin û roj bi roj li ser dangîyan gor hewcîya pêz dihatin raxistin. Çilo zêdetir ji bo bizinan xwerinek baş bû. Mîh û kaviran zêdetir ka û gîha dixwerin.

Salên ku zivistan zor û dirêj derbaz dibû mehên biharê jî hîn berf li erdê dima. Alifên pêz û dewar diqedîyan. Mirov mecbûr diman ku bi pereyek zêde alif bikere ku pez û dewarên xwe derbixin reşayîyê. Şivanan pez dibirin nav daristanê ku li wir bi birêşê zikên xwe hinek tir bikin, zêdetir mesref dernekeve.

Dema ku dewar û pez li ser dangîyê bûn, axur û gom dihatin paqijkirin, rixa dewar bi sepetan dihat havitin. Ji ber ku ya pêz pişqul bûn, hewcî nedikir ku her roj werin miştin û havitin. Dema virik li pez diket ger gom zêdetir bihatana paqijkirin. Cîhên ku pintitîya di axur û goman li ser dihat komkirin re sergo dihat gotin. Ew sergoyana bi payîzê re li zevîyan dihatin belavkirin ku ji bo zevîyan zivilek baş bûn.

Bi salane ez li dûrî welat jîyana xwe didomînim. Bihîstana dibihîsim êdî jîyan li welat jî ne mina berê maye. Mîna berê dewar û pezên zêde nayên xwedî kirin. Gor dema berê îmkan jî zêde bûne. Rê û dirb mina berê nayên girtin. Berf bibare jî rê tên vekirin. Zêdetir vesayet/erebe hene. Berf û baran jî ne mina berê maye. Zivistanan weqas zêde berf nabare. Hewayê jî xwe guhertî ye. Ne tenê mirov, xeza jî guherî ye.

Dema guhertina li ba mirovan peyda dibe, em dibêjin; mirovan xwe guhertî ye. Dema guhertin derî însanan peyda dibin, em dibêjin; hatine guhertin. Bi rastî di vî warî de pir jî bawer ninim ku kî xwe guhertî ye û kî hatîye guhertin?

 

26.01.2015, Stuttgart

 

Di dema zaroktîya min de pişta hemû xanîyên gund bi axê/xwelîyê hatibûn girtin û dûz bûn. Dû barabdina berfê re ger pişta xanîyan bi kurtmeyan bihatana paqijkirin. Paqijkirina berfê di alîyekî de kêfxweşî, di alîyekî de jî zehmetî bû. Dema pir berf dibarî paqijkirina xanîyan ji me re dibû zehmet.

Êvaran jî pişta xanîyan dihat luqkirin ku şev xanî dilop nekin. Sivingên xanîyan jî bi şonigê dihat dewisandin. Gor meyla pişta xanî çirikek didan ber xanî ku ava baranê di dîwar de neherike û zerarê nede.

Pişta xanîyan heyan berf li erdê bû û baran dibarî ji bo me zarokan meydanên lîhistikê bûn. Lîhistika herî baş jî lîhistika kawan bû. Her jinnîyên peşinên hewvanekî de kawek heye. Kawên dewar mezinin, ji bo lihistikê ne qencin. Lê kawên pezan ji bo lihistikê başin. Loma dema pez dihatin şerjêkirin em zarok ji bo kawên wan li ber laşên wî pezî dipan, heyan me kaw bigirta.

Di nav gund de hinek xanîyên belû hebûn. Kesên karin xwe diqedandin li ser wan xanîyan kom dibûn, sohbet û henek dikirin, meselok digotin, curecur lihistik derdixistin.

Di van rojên nûjen de zarok va lîhistikên li ser pişta xanîyan jî mehrûm in. Xanîyên mina berê pişt dûz jî neman, wexta zarokan jî. Êdî zarok ji ber temaşekirina televîzyonan û lîhistika aletên bi elektironîk wext nabînin ku ji hev re bilîhizin. Me zarokên wê dema berê him ji karên ger bihatana kirin re û him dersên dibistanan re dişixulîn, him ji bo lîhistika bi hev re wexta me hebû. Zarokên niha naşixulin jî wexta wan tune.

Em dê û bav di derheqê zarokan de pir tiştan tînin ziman, lê xwe bîr dikin. Bi rastî dinêrim ku ji bo zarok, malbat, nas û dostên me êdî wext namaye. Em ji hinek tiştan re ketine bezê. Ne ji me re, ne jî kesên der û dora me re wexta me ma ye.

 

27.01.2015, Stuttgart

Roj û Meh/Heyv

Îroj duşem e, roja yekemina heftê. Hefte kengê dest pê dike û roj kengê dest pê dike? Bersiva va pirsana gora gel û çandan curecur in. Dibe ku dema roj bi kurdî û farisî hatine navkirin hefteyê bi roja şemîyê dest pê kirî ye. Em dibêjin şem, yekşem, duşem, sêşem, çarşem, pêncşem û ênî. Dibe ku roja yekşem roja yekema hefteyê bûye. Vana hemû texmînin, ango texmînên min. Ji bona tesdiqkirina wan lêkolînên min jî tunin.

Lê roj kengê dest pê dike? Gor demsala hicrî roj bi avabûna rojê re dest pê dike. Lomaye ku em şeva di navbera pêcşem û ênê yê re “şeva ênîyê” dibêjin. Çira? Ji ber ku demsala hicrî gor heyvê tê hesabkirin. Heyv jî bi avabûna rojê re bi şiklekî aşîkar dibe û roj dest pê dike. Bi qesta mina rojê li vir roja ku 24 saetan didome ye, ne ku roja ku bi rojhildanê re dest pê dike û bi avabûna rojê re diqede ye. Ango roja ku bi şevek û rojek di tê de ye.

Niha li sere erdê zêdetir demsala mîladî tê karanin. Ew jî gor rojê hatîye hesabkirin. Gor mantiqê ger roj bi hildana rojê dest pê bikira. Lê wusa nine. Roj nîvê şevê dest pê dike. Çira wusa ye. Bi rastî di vî warî de jî lêkolînên min tunin. Ez dîsan dest bi texmînan bikim.

Gor texmîna min; welatên ewrûpayî du şoreşa senayî/hunerwerî yê nêrî ku di palûkan de zûtir dest bi xebatkirinê kirin baştir e. Qerar dan ku di nîvê şevê saet 0 (sifir)ê dest bi rojê bikin. Wê demê karker zûtir ger dest bi xebatê bikin. Her çiqas bandora wan li sere erdê belav û zêdetir bû, demsala miladî jî ji alîyên dewlet û gelan ve hat qebûlkirin.

Ez naxwezim di derheqê va tiştên ku min li vir ji we re pêşkeş kirin re bikevim muneweşe yê. Ji ber ku ez bi xwe jî rastbûna wan ne bi sedî sed bawerim. Min xwest ku hinek ramanên xwe ji we re parve bikim.

19.01.2015, duşem, Stuttgart

---

Kurdîya mina zaroktîyê tenê bi peyîvên ku wê demê li gundê me de dihat axifandin pêk dihat. Di dibistana tirkan de em hinî zimanê tirkî bûn. Her ku tirkîya me pêşve ket, em pê hesîyan ku em navên hinek tiştan bi kurdî nizanin. Her çiqas min dunya nas kir ew tiştên ku me navên wan bi kurdî nedizanî zêdetir bûn.

Di dibistanan de bi kurdî axifandin tenê qedexe nebû, tinebûna zimanê me yê dayîkê jî ji me re dihat dîyarkirin û qebûlkirina wê tinebûnê me dihet xwestin. Em di nav nakokîyek pir dijwar de bûn. Yên ku va înkarkirina qebûl nedikirin nedikarîyan dengên xwe derbixin. Ji ber ku tehdît, curm û tirs hebû. Lê yên ku hîn pê nehesîyabûn ku înkarkirina zimanê kurdî înkarkirina wane jî carna bi henekî pirsa ew tiştên ku me navên wan bi kurdî nedizanî dikirin. Wexta me nedikarîya bersiva wan bidin ew gotinên ku mamosteyan bihîstibûn ji me re dubare dikirin. Wan gotinan yek jî “zimanê kurdî zimanekî pir qels e, tenê di gundan de tê axifandin. Êdî di va rojên nûjen de nikare têra mirovan bike. Lomaye ku ger em fêrî zimanê tirkî bibin.” û hîn pir tiştên din bûn.

Ez li vir pir sere we neêşînim. Me vê demê navên pir mehan/heyvan jî bi kurdî nedizanî. Wexta di dibistanê de navên 12 mehên salê bi tirkî ji bi me hatin ezber kirin, me xwest em navên wan mehen bi kurdî jî hin bibin. Lê kesên ku va navana bizanîbûna û me bidana hinkirin tunebû. Sal derbaz bûn, li ser sloganên li ser dîwaran me ji xêra newrozê nave meha adarê û ji xêra yekê gulanê nave meha gulanê hin kir. Hîn jî pir kurd navên mehan bi kurdî nizanin. Bi saya internetê wexta ez hinî navên mehan bi kurdî bûm, min dît ku navên mehan curecur in. Her herema Kurdistanê navên tê gotin curecur in. Her çiqas li gor salnameya kurdî sere sale bi newrozê dest pê bike jî, li Kurdistanê jî êdî gor salnameya miladî hesab tên kirin. Gor rêzkirina mehên salnameya miladî navên mehên bi kurdî wusa ne:rêbendan/çile, sibat/reşemî, adar, nîsan/avrêl, gulan, hezîran/pûşper, tîrmeh, tebax/gelawêj, îlon/rezber, kewçer/cotmeh, kanûn/sermawez, berfanbar.

Dem hat guhertin, zimanê kurdî di dibistanên Tirkîyê de hîn nebin jî, di hinek zanîngehên Tirkîyê de niha tên hinkirin. Lê dinêrim ku hinek kurd êdî navên rojan jî bi kurdî nabêjin û bi tirkî tînin ziman. Her çiqas bi tirkî navên hinek rojan ji kurdî hatine girtin jî dema mirov di şuna pêncşem de perşembe bibêje ew êdî ne kurdî ye, tirkî ye. Me di dema berê de hinek peyîvên tirkî digirtin û di hevokên xwe yên kurdî de mina peyvek kurdî kardianî. Niha jî hinek kurd peyvên kurdî bibin jî mina peyvên tirkî di hevokên xwe de cîh dikin.

Îroj berf dibarî. Min dixwest di derheqê demsala zivistan û barandina berfa dema zaroktîya xwe ji we re hinek nêrîn û bîranînên xwe pêşkeş bikim. Lê berê rêzkirina nivisa min di alîyekî din de meşîya.

20.01.2015, sêşem, Stuttgart