Bîhna gulê di destên yên ku gul didin de dimîne!

Dema mirov tarîxa di binê nivisê binêre pê dihese ku ew nivis li vir 13 sal pêşt ve hatiye tercume kirin. Di navbera van 13 salan de karketina min a ji zimanê kurdî re ez di vî warî de gelek pêştve xistime. Min nivis carek din serrast kir. Heyan ji dest min hat nexwest peyîvan biguherînim. Min zêdetir di alîyê gramatîk/rêziman de serrast kir. Hinek beyîv yên ku em di herema Oxî ya Depê de kartînin in. Ji bona dershildanê çîrokek balkêş e. Hêvîdarim ku hûn jî jê îstifade bikin.

Hesen Polat, Stuttgart, 19.10.2016, çarşem.

Bi salan pêşt ve li Çînê bi navê „Lî-Lî“ geçek dizewice û tev mêr û xwesîya xwe di malekê de dije. Lê di demek kin de fem dike ku bi xwesiyê re di malekê de idare kirin pir zehmet e.

Şexsîyeta herdûyan ne mîna hev e. Va jî pir caran dibe sedema pevçûna wan û li gor edetên Çînî  ne tiştekê baş e û li der û dorê baş nayê nêrandin. Çend mehan şu ve sedema pevçûna pûk û xwesîyê mal ji bona wê û mêrê wê dibe mîna cehennem/doje.

Jina ciwan êdi yeqîn tîne ku tiştek bê kirinê û yekser tere cem hevalekî berê yên bavê xwe ku ew biharat/nebat firoş e û derdê xwe jê re dibêje. Zilamê kal ji bona wê bi nebatan tiştekê hazir dike û dibêje ku ger ew ji vanî sê mehan her roj kêm bi kêm têxe di nav xarina xwesîya xwe ya ku ew ji wê re çê dike.

Axû ger kêm bi kêm were dayîn kes pê nehese ku bûkê ew kuştîye. Mêrikê kal dibêje ku xwesîya xwe re pir baş tevbigere û jê re xwerinên xweş çê bike ku mêrê te û tu kesên din ji te nekevin şuphê.

Lî-Lî bi dilxweşî wedigere malê û gotinên mêrikê gal wusa tîne cîh. Her roj xwerinên herî baş çê dike û axûyê kêm bi kêm dixe di nav xwarina xwesîya xwe. Ji ber ku kes ji wê şuphe neke jê wê re pir baş tevdigere. Di demekê şu ve xwesîya wê jî xwe pir diguherine û ji wê re mîna keça xwe tevdigere. Di malê de êdî rewşa aşîtiyê cîh girtiye.

Jina ciwan îcar xwe di bin barek giran de hîs dike. Bi rewşek poşmanî dikeve rê ya dukana biharat firoş û jî bona pakkirina axuya wê heyan niha daye xwesîya xwe çêkirina îksîrekê jê dixweze. Êdî ew naxweze jina pîr bimire.

Mêrikê kal mêze Lî-Lî ya hember wî bi çavên gîrî dipeyîvî dike, bi dengekî bilind dikene û dibêje: „Lî-Lî ya hêja, ew tiştên min ji te re amade kiribûn tenê vîtamîn bûn. Divê ku te bi wan tenê quwwet/hêz daye xwesîya xwe. Axûya rast ya di mêjoyê te de bû. Herçî tu ji wê re baş tevgeriyayî ew belav bû û hezkirinê cîhê wê girt. Bi vê torê hûn bûn mîna dê û qîz.“

Gotinek kevn a pêşiyên Çînî wusa dibêje: „Bîhna gulê di destên yên ku gul didin de dimîne. Însanê tên hezkirin yên ku însanan hez dikin in.“

Ji tirkî: Hesen Polat

03.09.2003

Romana Bi Navê „Nûrheyata Licî“

Li vir çend rojan pêșt ve min dest xwendina romana birêz Lokman Polat ya bi navê „Nûrheyata Licî“ kir û di demek kin de qedand.

Kitêba di dest min da ye çapa yekemîn a ku di sala 2005 de li Stembolê alîyê weșana Helwest – Doz hatiye weșandin e. Birêz Lokman Polat di alîyên xwendewanên bi kurdî dixwînin ve niviskarekî nas e. Bi makele, șirove, roman û çîrokên xwe di nav niviskarên bi kurdî nivisandin de tê zanîn. Di rûpela yekemînde kitêb bi peyva „kurteroman“ tê pêșkeșkirin. Bi rastî jî roman kurteromanek e, 86 rûpel û 14 bêșan pêk tê.

Di pêșt de dixwezim kurtayî di derheqê romanê de hinek agahîyan binivsînim. Dû re jî li ser romana „Nûrheyata Licî“ hinek nêrîn û rexneyên xwe pêșkeșî xwendewanan bikim.

Roman beșekê edebîyatê/wêjeyê ye. Di romanê de niviskar bûyerên dûvdirêj bi avayakî rastîn û berfireh pêșkeșî xwendewanan dike.

Niviskarin romanan mîna ku pir caran tê qebûlkirin kesên kû tenê mijûl bibin û li ber xwe de li hev bînin nînin. Ger zêdetir bixwînin û lêkolînan bikin ku bi nivisên xwe li ser bikevin.  Dû re dikarin tiștên ku li ber xwe re tînin bi xeyalên xwe bineqșînin û vebêjin. Bi vegotinên xwe romanker xislet û nișêtên kesên ku di romanê de derbaz dibin, civata kû ew di tê de dijin û cîhên ku ew bûyer li wir deqewimin bi avayekî edebî tîne ziman. Ango di romanê de jiyan, cîh û xweza bi pênûsa romanker tê tevîrkirin.

Mijara romanê çiqas zêdetir bi șikl û xisletên însan bên xemilandin, weqas zêdetir xwendewan di romanê de xwe û derûdora xwe dibînin û jê îstifade dikin. Wê demê jî zêdetir roman dikare serbikeve û di saya romanê de xwendewan dikarin bi nêrînên gerdûnî bûyeran binêrin. Mijara romanê dikare hemû mijarên rastînên di jiyanê de bibin. Romanker dikare wan bûyerên romanê bi xeyalên xwe bineqșîne û șiklekî efsanevî di romanên xwe de bihewîne.

Li ser cureyên romanê curecur nêrîn hene. Di teqsîmkirina romanan de behsa sê cureyên romanê yên bingehîn tên kirin.[1] Romanên destanwarî (epîk), romanên dilșewat (dramatîk) û romanên coșdar (lîrîk). Gor rêbazên edebî û mijarên romanan dikarin hîn pir teqsîmkirinên din jî bên kirin. Lê mijara nivisê va nîne. Di wîkîpedîa kurdî beșa romanê de agahdarîyên balkêș hene. Kesên ku bixwezin dikarin xwe li wir agahdar bikin.

Gor dîtina min birêz Lokman xwestîye ku hersê cureyên romanê yên bingehîn di romana xwe de li nik hev teqdîmî xwendewanan bike. Va hildana wî carna mîna xurtîyek carna jî mîna kêmasîyek romanê tê hîskirin.

Bingehîya mijara romanê li ser destpêka dîroka di navbera kurd û tirkan de ye. Lokman Polat hinek lêkolînên dîrokî bi çîrokên xeyalî ên di nav gel de hîn jî tên gotin xemilandîye û romana xwe nivisandîye. Di hinek beșan de carna hinek navbir bên hîskirin jî mijar bi ustatî hatîye hunandin.

Ji kesên ku dixwezin bi kurdî dest bi xwendina romanan bikin re romanek balkêș e.

Stuttgart, 29.09.2016, pêncșem.

---

[1] https://ku.wikipedia.org/wiki/Roman

Jîyandarî/Candarî

Li vir çend salan pêșt ve li ber derîyê mala apê xwe rûniștîbûm. Herdû darên tûyê tirîca tava serê sibê di nav pelên xwe de dibiriqandin. Çûkên li ser gulîyên/șaxên daran bi viçviçên xwe bêdengîya li ber malê re reqs dikirin. Pisînga malê li paș koka darê xwe pûm kiribû li nêçîra xwe dipa. Min xwe berdabû di binê bîra xeyalan. Nizanim di ramanên min de çi derbaz dibûn. Bi silava apê xwe hevceniqîyam. Hewceniqandin șiklekê tirsê ye, ango hevceniqandin tirs e. Ma mirov çima li ber derê xwe an jî xismên xwe bitirse?

Di derheqê hestên/hîssên mirovan de curecur tișt tên gotin û ewê hîn werin gotin. Lê dîsa jî hemu gotin nikarin têra mirovan bikin. Di dawîyê de dîsa kêmasîyek tê hîskirin. Va jî nîșan dide ku di jîyana serê erdê de tu car di demek dirêj de ji her tiștî razîbûn mumkîn nine û nabe. Di liva jîyanê de bi tiștên ku mirov xwe xwedî dihesibîne nerazîbûn hozdayîna yekemîn e, ango pêla yekemîna ji bo hereketa destpêkek nû ye. Nerazîbûn mirovan bi dû dîtin û destxistina tiștên nû dixe. Ango va daxwezîya dibe çavkanîya destpêka hereketa jîyana mirov.

Di destpêka însanîyetê de heyan îroj her dem hatîye pirskirin ku jîyan çîye? Gor bawerî, nêrîn û dîtinên mirovan curecur bersiv hatine dayîn. Va hemu bersivên ku heta niha hatine dayîn ma çira nikarin têra mirovan bikin? Va pirsa bi xwe nîșan dide ku jîyan mîna çemek gur ê herikîye. Her kesên ku li ber çem re derbaz dibin û lê dinêrin, jê îstifade dikin an jî nakin gor tecrûbeyên xwe di derheqê wî de tiștekî dibêjin. Di dawîyê de derdikeve holê ku her bersiv xwedî rastîyekê be jî tu bersiv nikare têra salixdayîna çem bike. Curecur bersiv derdikevin holê. Û her bersiv di demekî șuve dibe sedema pirsek nû.

Mixapin bi peyîva jîyan bi xwe hîn pirsên nû derdikevin holê. Çi dijî û çi najî? Ferqa di navbera jîyana însan û mexluqên/afirandinên din de çine? Tenê însan û heywan jîyandarin/candarin, an mirov dikare hemû tiștên șîn dibin re jî bibêje jîyandar? Jîyandarên em pê nizanin miheqqeq hene, lê jîyandarên ku em pê nahesin jî hene an na? û hwd. Dû re peyva șiûr derdikeve pêș mirov. Mirovê bi șiûr û yên bê șiûr, derîhiș, bi aqil bûn û bê aqil bûn, zanîn û nezan, berpirsyar û neberpirsyar…

Di derheqê destpêkirina jîyanê bigirin heta ji dawîhatina jîyanê hîn pir pirsên din însanan meșkûl dikin. Di van rojên nûjen de ji dîya xwe bûyînê heta mirinê re jîyan tê gotin. Di hinek bawerîyan de jîyan bi dolgirtina di rehma dayîkê de dest pê dike. Mirin dawîya jîyana li serê erdê bê qebûlkirin jî bawerîya jîyana bi dû mirinê, ango di axretê de jî tiștekî nû nine. Temenê mirov bimre jî ruhê mirov berdewam e. Va mînakana jî nîșan didin ku mijar weqas asan nine.

Însan mexlûqêkî pir aloz[1] e, mîna bîrek bê bin e. Her ku dije û tecrûbeyan hildigire di derheqê bêbinîya jîyanê de zêdetir îqna dibe. Her car a ku werisê xwe berdide binê bîrê dibîne ku weris kin e, dikșîne jor. Bi rojan rîsê xwe dimûyê, carek din werisê xwe vedigire û dirêj dike. Carek din berdide binê bîr e. Û her car dîsa șahîdê kêmasîyek din dibe. Jîyan wusa ye. Mîna ava herikî ji xwe re rêyekê dibîne. Kengê êdî ji bo herikandinê rê nedît û sekinî, an zah dibe an jî hêdî hêdî dixeripe. Herikandin avê pak dike û pak dihêle. Di jîyana mirov de bi tiștekî re karketin jî wusa ye. Heta ku mirov bi tiștekî re kardikeve bi hereket e. Jîyan li ber mirov mîna ava herikî bi hereket e, avisê jîyanê ye. Her gav jê re dibe mizgîna peyama destpêkên nû. Jîjan ji xwe re jîyanê tîne, ango jîyan jîyanê dizayîne. Va rêzên helbestê[2] jî xeberdayîna vê heqîqeta jîyanê ne:

„Sekinandin çare nine mirin e

Leza min heye, roja xwe dipêm”

Lez û roja xwe payandin dijî hev bixûyên jî nișitên jîyanê ne. Jîyan li ser tiștên wusayên dijî hev avaye û didome.

Em dizanin ku girsê piçûkê tiștên madî re atom tê gotin. Demek dirêj hat qebûl kirin ku atom nayê parçekirin. Bi pêșveketina îlmê fizîkê hat tesbîtkirin ku atom bi elektronên negatîf (–) û bi protonên pozitîf (+) girêdayînê hev e û bi hêzek pir qeyîm hevûdin dikșînin. Du tiștên dijî hev, ango – û + tên ba hev û dibin sedema hebûna tiștên madî/berçavî. Dema – û + ên atomê ji hev bên qetandin, ango atom bê parçekirin enerjîyek mezin derdikeve holê. Enerjî, ango jîyan!?... Bi vê nêrînê mirov dikare bibêje ku „her tișt jîyandar e.“ Mirov carna pê dihese ku sinor ra dibin, her tișt dibe yek.

Dema sinor ra bûn sehekên mirov tên girêdan. Miron di alîyekî de bidû bêsinortîyê dikeve, di alîyê din de jî bêsinortî mirov mirovatîyê derdixe, dîn û gêj dike.

Stuttgart, 29.07.2016

[1] Ji bo baștir fêmkirina mijarê hûn dikarin vê nivisê jî bîxwînin. http://rojaneya-min.blogspot.de/2012/12/insan-aloz-u-dinamik-e.html

[2] http://helbesten-bijarti.blogspot.de/2016/06/gilok-min.html

Nêrîn û Dîtin

Îroj di dilê min de tiștekî serûbin heye. Li serê sibê vir de dixwezim tê derxinim ku çîye? Lê mixapin an ez nikarim tê derxinim, an jî ew tiștê serûbun naxweze xwe așkere bike. Ma tiștê ku ji min re așkere nîne çira bi peyîva serûbin tê navkirin? Binavkirinek wusa durist e? Nizanim, dibe ku di tê de șașitî hebe.

Di hundirê min de hesteyek/hîssek mîna pilqên ava kelî li serûbin dibe heye. Loma ez jê re dibêjimm tiștî serûbin. Di jîyanê de weqas pir tișt hene ku gor nêrîn û dîtina mirov dikarin curecur bên fêmkirin. Bi serên xwe ew tiștana tenê navkirinek in. Navên wan di hizirên mirovan de pêvendîyan kardixin. Gor wan pêvendiyên di hizirên mirov de bașî û nebașî derdikevin pêș. Ew bașî û nebașî pir caran gor tecrûbe û zanînên mirovan û hewcîyên wan șiklên xwe digirin.

Ji bo ku gotinên min çewt neyên fêmkirin dixwezim mînakekê bidim. Minaka avê. Ji bo kesekî tî av jîyan e. Ji bo kesekî birçî navhevketina dil e. Ji bo kesekî mala wî li ber pêla avê ketiye malxirabî. Ji bo cotkarekî ku benda baranê ye dewlemendi û hwd. Daxweza min bi van mînakan ewe ku bi peyva serûbin mirov dikare curecur maneyan derbixe, maneyên baș û yên nebaș.

Gotinek meșhûr dibêje ku “di hereketê de bereket heye”. Bi kelîmeya serûbin zêdetir bala min diçe ser hereketê. Wê demê jî maneya baș a serûbinê xwe nîșanî min dide. Lê așîkare ku her hereket bi bereket jî nine. Ji bona bereketa hereketekê lazime ku bingehî û çarçoveya hereketê belûbin. Wê çaxê mirov dikare hereketê binêre, gor bingehî û çarçoveya wê di derheqê bașbûn û nebașbûna wê de qerara xwe bide. Her tișt bi pîvanê xweș e. Herî tiștê baș bê pîvan dikare zerarê bide mirovan, herî tiștê nebaș jî dikare bi pîvan bibe desema çêyîya mirovan. Lomaye ku di derheqê tiștan de ger mirov bi lez qerarê nede.

Nivisa xwe bi wergera çîrokek balkêșa di va rojana de bi medyaya civakî tê belav kirin berdewam bikim ku gotinên min baștir werin fêmkirin.

Bi rastî tiștek wusa qewimîye an neqewimîye ne pir girîng e. Ya giring ji vê çîrokê mirov dikarin dersên baș  hilbigirin. Momoste rojekî di sinifê de çîroka keștiya di behrê de binav dibe ji telebeyan re vedibêje.

“ Keștîya di nava behrê de di carekî de dest pê binavê dike. Herdu mêr û jin di alîyê bota canparêzê/hawarê de tên û dibînin ku tenê ji bo mirovekî cîh heye. Mêrik jina xwe cîh dihêlîne û sîyarî botê dibe. Jina wî ya ku di keștîyê de dimîne wî dimêze û jê re wusa dibêje: ...

Mamoste axaftina xwe qut dike û ji telebeyan dipirse: Gor texmîna we gotina jinê ya dawî ji mêrê xwe re got, dibe ku çibe?

Ekserîyeta zarokan dibêjin, dibe ku gotibe: “Min ji te nefret kir, nankor!”

Mamoste di koșe de telebeyekî bi serê xwe û bêdeng runiștî dibîne û ji wî jî pirs dike. Bersiva wî wusa ye: “Momoste! Gor nêrîna min gotîye ku baș miqatî zaroka me bibe!”

Momoste bi șașmayî jê pirs dike: “Te va çîroka pêștve guhdarî kiribû?”

Zarok serê xwe vedișîne û dibêje: “Na, lê dîya min pêș ku çû heqîya xwe ji bavê min re wusa gotibû.”

Momoste “bersiva te rast e” dibêje.

Keștî binav dibe, mêrik vedigere mal, keça xwe bi serê xwe mezin dike. Bi salan șuve rojaneya bavê dikeve dest keçikê. Tu nabêjî pêș derketina rêwîtiya keștiyê hatîye teșhîskirin ku jinik nexweșîyek bê çare ketiye. Zilam di wê dema zor de bi lez û bez jina xwe li ser keștîyê cîh dihêle û botê sîyar dibe.

Bav di rojaneya xwe de nivisiye ku “Min pir xwest ku bi tev te binav bibûma. Lê ji bo zaroka me mecbûr mam ku binavbûna te ya bi serê xwe temașe bikim.”

Çîrok diqede, bêdengiyek dadikeve li ser hemû zarokên di sinifê de ne.

Çîrok nîșan dide ku ger mirov di derheqê bûyeran de heman serkî nenêre û pêșdaraz nebe ku kesî neheqîyê neke.

Va rojên nûjen de her roj bi hezaran nûçe û agahîyên dijî hev tên belavkirin. Dema mirov sebr bike dibîne ku pirên wan bê ser û bê bin in. Lewma di dest de destbilindkirin û dengbilindkirin dibe ku bibe sedemên șașitîyan. Ya herî baș gor tecrûbe û agahîyên xwe yên șexsî hereket kirin e.

Hêvîdarim ku her kes gor xwe ji vê çîrokê dersan hilbigire.

Stuttgart, 14.07.2016, Pêncşem

Di Zaroktîya Min De Pîrozbahîya Cejnan

Mirov carna paş xwe dinêrî û xeyalan dike, bûyerên xwe ber xwe re tîne û dibe, carna hesreta rojên derbazbûyî dikşîne, carna jî ber wan rojan dikeve.

Bi rastî mirov pir caran hesreta rojên xwe yên derbazbûyî dikşîne. Ji ber ku însan bûyerên ku nedixwest bên serê wî zû bîr dike û bûyerên ku kêfa wî jê re tên her dem ber xwe re tîne û dibe, naxweze bîr bike. Belkê di vî warî de hîna pir şiroveyên din jî mirov dikane bike. Lê dîsa jî ger em bîr nekin ku di her demê de tiştên xwestî û nexwestî bi hev re derdikevin hember me. Ji wan îstifade kirin û nekirinê de hinek sedemên bi hemla me, hinekên jî derî hemla me hene. Em kirin û nekirinên xwe ji wan bûyeran para xwe digirin.

Dema ez îroj ber Komputerê runiştim pîrozkirina êdîyên zaroktîya min hatin bîra min, ji ber ku em di dawîya meha remezanê da ne û sibe êdîya/cejna remezanê ye. Misilmanin bawermend meha remezanê bi rocî/rojî derbaz kirin, hinekan pir, hinekan jî zêde xêr û bera vê mehê îstifade kir. Xwedê xêra hemû kesên bi dil Rebbê xwe re îbadet dike qebûl bike, me jî tevê !

Bi rastî di zaroktîya min de îmkanên me ber roja îroj pir kêm bûn. Ez li Kurdisatanê di gundekî piçûk de hatim dunê û heyan 12 salîyên xwe li wir mam. Dû re jî hêdî hêdî min berê xwe da rojavayê, pêşt de bajar, du re jî welat ketin navbera me. Ez çiqas jê dûr ketim. Ew weqas nêzikî min bû, di xem û xeyalên min de aj da û rîçik berda. 

Pir tiştên ku ji bona zarokên me mîna zarûret tên qebûlkirinê zaroktîya me de qet nedihatin aqlê me. Ne cêran, ne jî aletên bi cêranê ketin jîyana mirovên hemdemî di jîyana me de hebûn. Em di malbata xwe de hatin dunê û di rûnê malbata xwe de hatin qewirandin. Zimanê me yê zikmakî yê kalik û pîrikên me jî bûn. Xarin û vexarina me, dîtin û nedîtinên me jî mîna yên wan bûn. Em û qomên xwe mîna hev bûn, ji hevûdin xeriw nebûn. Dunya me rind û xiraw yek bû.  Em hemû di gundekî de di dunyakê de dijîyan, ne mîna îroj li malekê de lê her kes di dunyakê de nedijîyan. Em û xezayê/tebîatê bi hev ra bûn. Me zor hevûdin bikirina jî hîna em nebûn dijminê hevûdin. Belkê jî loma di xeyalên min de ew rojana mîna çiraya ku di tarîyê de dora xwe ronî dike diçiruske.

Di dibistanê de zimanê bîyanî ket jîyana me û hedî hêdî bû çavkanîya bîyantîya me jî. Êdî tilsima jîyana me hat herimandin. Em li wan, ew li me. Dûrketin hevûdin bê lome.

Di helbestekê de min gundê xwe wusa hanîye ziman:

Gundekê piçûk û şîrin

Kêleka Oxî ya jêrin

Karker wane deştê dikolin

Mermer kevirên erda sorin.

Ez dîsan wegerim pîrozkirina êdîyên/cejnên zaroktîya min. Qet me nedixwest ku em serê sibê zû bên hişyarkirin. Ji ber ku di gund de zarok serê sibê zû tên hişyar kirin ku dê û bavên xwe re alîkarîyê bikin, îş û karên dest wan tên bînin cîh. Mîna dewarr rastî yawanê kirin, bostan avdan, pêz berdan, golik, berx û gar çêrandin û hwd. Lê roja êdîyê di êvar de em dor mezinên xwe digerîyan ku me serê sibê zû hişyar bikin. Ew rojana ji bona me bi rastî rojên cejnê bûn.

Roja êdîyê zû em ra dibin û me desmêj/destnimêj digirt, diçûn mizgefta/camîya gund. Dû nimêj kirina êdîyê di camîyê de me zarokan destê hemû mezinên gund, wan jî çavên me maç dikirin û em nav gund belaw dibûn. Em hemû zarok mal bi mal digerîyan û me êdîya jinên malê jî pîroz dikirin ku me xelat bikin. Xelata me jî şekiren renginî yên kesk û sor û zer bûn. Me zarokan bi piranîya şekirên xwe hevûdin dipesandin. Dû re jî li ser xanîyan dilîhistin, kî ser kî bixistana şekir dida yê din.

Mezinên me jî kom bi kom û dor bi dor serî li her malbatê dixistin, helal hazir çi bihatana ser sifrê dixwarin û vedixwarin. Xwarin û vexwarinên me jî wê demê ne mîna yên îroj bûn. Her tiştên me dixwar û  vedixwar di gund de hatibûn temîn kirin. Ne mîna îroj xwarin bi tiştên sûnî dihatin çêkirinê, ne jî di şuna av û dewa Kurdistane de cola dihat vexwarin. Ez dikarim biwêjim ku di bajêr de tenê gaz, şekir, xoy û pirtuyên/kincên xwekirinê dihatin kirîn. Roja êdîyê zilfet, boranî, qilç, patîle, parxaçê hunsir, nanê sîrê, topikên dew, topikên hundir, bilxur/savar û hinek xwarinên mîna wan dihatên hazir kirin. Pirinc hîna kêm malan de dahat dîtin.

Roja êdîyê kesên ku bi rojan û mehan hevûdin xeyîdîya bûn wê rojê hev dihatin û bi kêfxweşîyê roj didoma. Dora rojê jî herkes dîsa vedigerîya îş û karên xwe.

Sibe dîsan êdîye. Hêvîdarim ku va êdîya remezanê ji bona hemû zarokên dunê, hemû kesên xêrxaz biwe sedema aşîtîyê û biratîyê, hemû mirovên serê erdê re xêr û xweşîyê bîne. Êdîya we hemû xwendewanên hêja pîroz dikim !

02ê Mijdarê 2005, Çarşem, Stuttgart/Elmanya. 

Rojên Nûjen-IV

Mirov dikare ji alîyê perwerdeya zarokan ve ji li va peyîvana binêre. Gor hinek perwerkaran bi perwerdekirinê di sê salên pêșîyê de, gor hinekan jî di pênc salên pêșîyê de șiklê karektera mirov tê danîn. Di van salan de zarok zêdetir hewcîdarê paraztinê ye û tiștên der û dora xwe zêdetir hildigire. Ger bê zanîn ku di van salana de ji bo zarokan peyîv pir xwedî qîmet nînin. Tiștên ku zarok di vê demê de dibêjin bergirtinek mîna dûbarekirina papaxanan e. Va rastîya zanistî giringîya rola malbatê ya ku li ser zarokan e nîșan dide. Ango di vê demê de ne peyiv bi xwe, manedayîna peyîvê li ba zarok xwedî bandor e. Manedayîn jî gor gotin û kirinên mirov tê fêmkirin. Hal û hereketin kesên li malbatê sinora perwerdayîna zarok belu dikin, berîyê șexsîyeta wî tayîn dikin. Gotin û kirinên mirovên li mal, ferqa navbera gotin û kirinan ji zarokan didin nasandin, wan didin temașe kirin û gora wan zarok ji xwe re pîvanan hildigirin. Pêvendîyên mirovên li malê, șiklên peyîvandina van ên ji hev re, dengdayîna wan, rabûn û rûniștina wan, ken û mirûzên wan û hwd, ango hemû tiștên li malbatê ji zarok re dibe mînak û pîvan. Gor wan mînak û pivanan zarok di dinya xwe ya derûnî de șexsîyeta xwe hildide, mîzaca xwe belû dike. Gotin û kirinên rêberên zarok, ferqa di navbera wan de ji alîyê zarok ve tê hilgirtin û rengê xwe dide șexsîyeta wî.

Dema mirov bawerîya xwe bi tiștekî hanî û îkna bû îstiqameta xwe dizane. Ewê berê xwe bide xwe, ji re karbikeve , ji meseleyên xwe re mijûl bibe. Êdî çavên wî ne li tiștên dûr, tiștên ba wî ne, bi dû xeyalên mezin ketinê cîh dihêlîne û pirsgirekên xwe yên rojane re kardikeve. Dizane ku bi cîhanîna karên piçûk rêya tiștên mezin ve dibe. Ango mesafeyên mezin bi gavên piçûk tên hilgirtin. Wext û hêza xwe tehîr nake di cîh û wextê de kartîne. Bi vê șiklê jîyan domandin firsenda ji mîna xwe bûnê dide mirov.

Dema mirov xwest ku perwerdeya zarokên xwe bigre bin destên xwe, ger ew di serî de miqetî hal û hereketên xwe bibe. Mirov xwe ji șîretin xwe dûr bigre û ji zarokên xwe re șîretan bike ewê di alîyê zarokên wî ve jî neyên girtin, gotin û kirinên zarokan jî mîna yên wî hevûdin negirin, ew gotin mîna șîrpax bizivirin rûyê wî û bê tesîr bimînin. Dema mirov duristîya zarokên xwe xwest ger ew bi xwe jî durist be. Pîvana evila durustîyê yekbûna gotin û kirinan e. Dema mirov berpirsarîyên xwe bîne cîh, ewê zorokên wî jî wusa bin. Zarok mezinên xwe ji xwe re dikin mînak û gor wan ji xwe re heval û dostan peyda dikin. Mirov di malê de bi xwe çer tevbigere zarok jî wusa tevbigerin, ew wexta xwe bi çi qeydeyî derbaz bike, ew jî wusa derbaz bikin. Mirov bi xwe bi saetan li ber televîzyon û înternetê rûne û zarokên xwe re wusa mekin bibêje, durûtiyê dike. Zarok jî li hember wî bibin durû.

Wexta gotin û kirinên mezinan yek bin, gotin û kirinên zarokan jî dibin yek. Heyan mirov li gor îknabûna xwe hevldana domandina jîyanê da, tu sedem ji bona qisewetkirina wî namîne. Çewtîya rojaneya herî mezin çewtîya di navbera gotin û kirinên mirov de ye. Roja îroj mirov zêdetir li ser çevtîyên hevûdin dipîvên û dilê xwe rehet digrin.

Bi pîvanek nedurist duristî dernakeve holê. Kengê mirov bi gotin û kirinên xwe jîyanek bi durust bije, çewtîyên mirovên nedurustên der û dora wî bi xwe derbikevin holê. Hewcî namîne ku neduristîya wan bên bilêvkirin. Her kes jî gora wî/wê cîhê xwe belû dike û gora wî/wê ji xwe re mînakan hildigire.

Kesên ku guhertinên dixweze, di nefsa xwe de pêk neyîne, ewê heyan xweș e wan guhertinan nebîne.

Çileyê Pêşin / Berfenbar / Kanûn 2015

Rojên Nûjen-III

Tespîtkirinek di cîh de tiștekî girîng e, lê bi serê xwe pirsgirêk û nakokîyan çareser nake. Dûv tespîtkirinê ger hewldan jî hebe. Hewldan jî ger bi cîh da be. Bi piștdayîna di navbera tespîtkirek û hewldanek bi cîh de gava herî balkêș tê havitin. Di vê çarçoveyê de naxwezim bala we bikșînim ser tiștekî nû. Bilakîs tiștê ku dixwezim bala we bikșînim li ser ji berê vir de tê zanîn û her dem bûye rêya serkeftinê. Jê re isûla îknabûnê tê gotin. Lê ber çi sedeme ye nizanim, demek dirêj e ku va isûla hatîye terkkirin. Haydarim ku di va rojên me yên nûjen de peyîva îknayê zêdetir tê gotin. Carek din bala xwe bidin peyîvên “îknabûn” û “îkna kirin”ê. Hûnê pê bihesin ku ferqek girîng di navbera wan de heye.

Dixwezim li vir di derheqê hinek ferqên di navbera va herdu peyîvan de bînim ziman. Dema mirov bixweze îkna bike; berê xwe li der e, dixweze kesên derî xwe îkna bike û di jîyana wan de gor xwestina xwe guhertinan peyda bike. Bi xwe naxweze biguhere, ji bo xwe guhertinên mirovên din dixweze. Lê di îknabûnê de berê mirov bi xwe ye, bi xwe re meșkûl e û guhertina xwe ji bona xwe dixweze. Dema mirov bi vanê bihese û gor wê îstiqameta xwe tayîn bike; wî gava xwe a mezin a yekemîn a ji bona parastina xwe ya li hember dezgehê zordaran havitî ye. Gavên din li ser vê rêçê berdewamkirina jîyanê ye. Û qest jî ji mucadeleyê va ye.

Sîstem û dezgeha dinyaya dagirgeh li ser îkna kirinê hatîye avakirin. Bala xwe bidinê; sîstema perwerdeyê, medya, çalakî, berhevdan, mode, reklam hwd. Herçiqas roja îroj bi dek û dafan qebûlkirin re îkna bê gotin jî, ew îknabûn nîne. Îknabûn bi dil û can qebûlkirin, ji bona pêkhatina wê hereket kirin û xwe berpirsîyar dîtin e. Bi rastî perwerdeya rast û dirust li ser îknabûnê hatîye damezrandin. Mirov bi tiștekî îkna bû, wî qebûl dike, hildigire û gor wî hereket dike. Dema nekarî wusa hereket bike jî dilê wî dișewite, ji bo carek din dest bi amedekirinê dike. Îknabûn û hereketên mirov çiqas ji hev nêzik bin dilê mirov jî weqas rehet, weqas xwe bi bawer, peydabûna xwestinên wî jî weqas mumkîn in. Wê demê hemû tehdît û tehlûkeyê li ser rêya mirov li ber çavên wî bê tesîr dibin. Loma mirov dikare bi îknabûnê astengîyan bide alî, bêçaretîya xwe bifitile û pêșîya xwe bibîne. Wa îmkanek bin destên mirov de ye û tu kes nikare wê li dest wî bigire. Pir caran em îmkanên li bin destên xwe de piçûk dibînin û bi dû îmkanên li dûr dikevin. Va jî șașîtîyek me ya vê dema nûjen e. Bi vê șașitîya xwe em hêza xwe badîhewa dikin û xwestinên zordaran re îmkanan dar dixin.

Dema berê mirov dikarîya zav û zêçên xwe hember tiștên li gor wî bi tehlûkeh bûn biparêza. Roja îroj êdî va ne mumkîn e. Ên ku sîstema xwe li ser îkna kirinê ava kirine dikarin heyan nava mala me werin. Bi televîzyon û internetên xwe heyan nivînên me dest dirêj in. Dema em gor îknabûnê hevl bidin xwe û jîyana xwe bidomînin xwe ji wan dikarin biparêzin. Bi gotinan em nikarin hember gotinên zordarên hêzdar derbikevin. Gotinên wan xweșik, kirinên wan bi dek û daf in. Em tenê bi kirinên xwe dikarin  zav û zêç, nas û dost, der û dora xwe re bibin mînak. Dema ew bi kirinên me îknabibin û ji me pișt derkevin emê bigihên armanca xwe. Em bi hev re di bin bandora îkna kirina zordaran bifilitin. Îknabûna me li hember îkna kirina zordaran ji me re bibe parêzgeh. Wê çaxê kesên ku ji me re di tekilîyê de ne dikarin bi çavên xwe ferqa di navbera îknabûn û ikna kirinê bibînin, jê bihesin û gor wî qerera xwe bidin.

Çileyê Pêşin / Berfenbar / Kanûn 2015

Rojên Nûjen-II

Neçarbûn tiştekî nebaş bê dîtin jî nişitekî mirov û jîyanê ye. Tu kes nikare hemu pirsgirekên xwe çareser bike, hewcîdarê kesên din e. Loma mirov hewcîdarê mirov e. Ciwakbûna însan jî ji vê hewcîdarbûnê derdikeve holê. Tu kes nikare bi serê xwe bije. Bi hev re jîyan ji mirovan re hêsanîyê ji xwe re tîne. Lê tu tişt tenê xwedî nîmet nîne, xwedî kulfet e jî. Bi civakê re jîyan jî wusa ye. Mirov jîyana bi civak re zêdetir dikare îstifade bike, lê alîyê din de jî zêdetir dibe xwedî berpirsyar.

Hêz bi xwe tiştekî dînamîk e, xwedî bandor e. Dema mirov hêz di cîh de karanî, ji mirov re dibe çêyî. Lê dema hêz ne di cîh de hat karanîn zerarê derdixe holê. Di van rojên nûjen de hêz zêdetir ji bona menfaetên şexsî tên karanîn. Ne şiklê karanîna hêzê, hêz bi xwe bûye mînak. Ango zordestî û kedxarî mîna hêzê tê dîtin. Wê çaxê jî pirahîya hêzdaran hêza xwe mîna çoyê zordarîyê di destê xwe de li ba dixin. Dema hêz bi mînakan nehat dorpeçkirin û bi xwe bû mînak edî dibe bela serê mirovatîyê ye.

Hêz mîna alkolê ye. Heyan alkol di şîşê da ye di bin kontrola mirov da ye. Kengê zêde hat vexwarin mirov dikeve bin kontrola wê. Hêz bi xwe bû pîvan, mantiqa wê jî dibe rêber. Êdî hêz mirovan digre bin mayeta xwe û îdare dike. Êdî hêz vediguhere zordarî ye. Wê demê kesên bi xwedî hêz êdî gor mantiqa zordarîyê hesabên xwe dikin.

Di navbera însanan de her dem tekoşîna baş û nebaşî yê berdewam e. Dema hêzdarî veguherî zordarî mirovên li hember derbikevin jî bibin. Kesên hember zordarîyê derdikevin ger ne gor mantiqa wan dest pê bikin, bilakîs mentiqek din bihewînin. Dema ew gor mantiqa hêzê rê bikevin ewê bi șiklekî alîyên zordaran ve werin qelskirin. Ewê her demê hemû hewldanên hember xwe ji gor menfaetên xwe manupûle bikin, xwe serkeftin derbixin. Șaîrê navdar dibêje ku hêza wan “guherandin e.”[i] Em dikarin ji vanî re daf û dek jî bibêjin. Qêrîna li hember daf û dekan çare nîne. Zordaran hesabên qêrîn û gazîyên neçaran kirine û gor wan tedbîrên xwe girtine. Yên hember wan derdikevin ger ne mîna wan bikin. Kesên ku bi mantiqa wan li hember kirinên wan derbikevin dişipin wan û dibin mîna wan. Kesên ku mîna zordaran hereket bikin, êdî ji wan in.

Her kes di serî de bi xwe re pirsyar e. Dikare qerera xwe an li alîyê zordaran an jî li hember wan bide. Dû qerardayînê cîhê xwe belû dike. Dema gor qerera xwe hereket bike di cîhê xwe yê dîyarkirî de ye. Lê dema gor qerera xwe hereket neke wê çaxê li hember cîhê xwe yê dîyarkirî ye. Mirov bi kirinên xwe nîșan dide ku an li dû gotinên xwe ye an jî hember wan e. Wexta cîh girtin zelal nebe xapandin asantir e.

Mirov xwe hember sîstema zordar bibîne jî dibe ku bi kirinên xwe li jê re alîkar be. Zordaran dezgeha xwe ava kirine û jê îstîfade dikin. Dibe ku mirov bibêje ku, ma bi tenê bi min sîstem bê guhertin? Lê mijar guhertin û neguhertina sîstemê nîne, mijar bi hajîbûn an jî nehajîbûna kirin û gotinên xwe ne. Ango li ser soza xwe mayîn û nemayîn e.

Dema îstîqamet hat dayîn û hat mucadele kirin destpêk hatîye dayîn. Bi peyîva mucadele dayînê tu car nîyet li vir pevçûn û șer nîne. Bilakîs bi pevçûn û bi șer tu kes nikare hember hêzdarên kedxar derbikeve. Bi xwe șer firsenda herî yekemîna di bin destên hêzdarên kedxar e. Ew tu carê șer natirsin û dixwezin neçar șer darbixin ku ew zêdetir serbikevin.

Çileyê Pêşin / Berfenbar / Kanûn 2015

[i] Sezai Karakoç helbesta xwe ya bi navê Masal (çîrok) de dibêje: „Hûn xwedî hêzekê ne, lê mezin e: Guherandina kesên hember xwe”.

Rojên Nûjen-I

Em demek dirêj e ku di warê civakî de tiștên ecêb dibînin. Di alîyekî de warên bav û kalên xwe terk dikin, dibin koçber; di alîyên din de êdî nikarin zav û zêçên xwe jî xwedî derbikevin. Ên ku di cîhên xwe de diminîn jî nikarin xwe biparêzin. Di demên berê de mirov di nava malê de xwedî gotin bû. Niha îmkanek wusa jî nema ye. Di her warî de guhertinên mezin peyda dibin. Hemû guhertin ên mezin di civakê de dibin sedemên pir tiștên nû û ba mirovan xof û tirsan peyda dikin. Pir kes xwe li hember va guhertinan zêdetir dest û ling lê girêdayî dihesibînin. Her roj zêdetir îmkanên madî bikevin dest mirov jî di alîyê derûnî de xof û tirs perîșantîyê ji xwe re tînin. Kesên xwedî xof û tirs nikarin pêșîya xwe bibînin û bi xwe bawer nînin. Mirovên xwe ne bawer zêdetir guhertinan ditirsin.

Dema guhertin ji alîyê mirov ve bên xwestin gor wê tedbir tên girtin, tedarîk tên kirin. Di va rojên nûjen de guhertin zêdetir derî hemla mirovan, ji alîyên hêzdaran ve tên amadekirin û pêșkeșkirin. Hêzdar bi karanîna teknîkî zêdetir li serê erdê xwe hêzdar dibînin û gor wî hereket dikin. Li ber têkilîyên gilobal tesîra guhertinan carna bê serî û bê binî ne. Loma bandora wan zêdetir li ser mirovan dibe. Carna kesên ku bûne sedema guhertinan ji kirinên xwe hajîdar nînin. Kesên ku ew guhertin hatine serên wan jî nizanin ku bi rastî sedemên wan kîne û çine? Mirovên ku ji hinek guhertin û bûyeran berpirsîyar tên dîtin jî dibe ku ne ew bi xwe ne. Loma li her alî mîna ku di nav mij û duxanê de ye tê dîtin. Tekilîyên di navbera mirovan de jî ji guhertinan para xwe digirin. Mirov ji hev dûr dikevin. Piștdayîna nas û dostan, heval û ogiran namîne. Her kes dimêze kara xwe û firsendan dipê. Ên ku dewlemend zêdetir dibin çavbirçî, têrbûnê bîra xwe dikin. Ên neçar jî êdî nikarin belangazîya xwe bînin ziman. Mesefa û dîwarên mezin û nedîtî di navbera kesên bi hêz û neçar de peyda dibin.

Neslên ciwan çavên xwe li derin û naxwezin șîretên mezinên xwe bibihîsin. Mezinên malbatan di bêçaretî û bêbawertîyê de difetisin. Ên ku firsend di dest xwe xistine bêçaretîya mirovan ji bo menfaeta xwe firsend dibînin û her carê di dayîna lêdanek din de șuve namînin. Ji wan re edî mirina însanan jî xem nine. Bi îmkanên teknîkî gemarîyên xwe por dikin û însanan dixapînin. Hinek kesên bêçare êdî nizanin ku çi bikin, bi qahr û hêrsan dikin ku bi tehrîbkirina der û dora xwe dengê xwe bidin bihîstin. Hemû va tiștên nebaș zêdetir xof û tirsê dike dilê bav û dayîkan. Ew ji bona perwerdebûn û pêșeroja zarokên xwe zêdetir tedirgîn in. Dema mirov bixweze dikare roja îroj hîn pir tiștên nebaș rêz bike. Ji xwe hinek kesan va ji xwe re kirîne meșkûlîyet. Tenê li ser nebașîyan axaftin bi xwe çare nîne. Ger mirov gor îmkanên xwe berpirsarîyên xwe xwedî derbikeve û çareserîyan binêre.

Çileyê Pêşin / Berfenbar / Kanûn 2015

Guhertinên Piçûk

Dema mirov di derheqê tiștekî de xwest ku bibe xwedî nêrîn lazime ku di derheqê wî de xwedî malûmat be. Wexta mirov xwedî malûmat nebû nikare bibe xwedî nêrîn jî. Ew malûmat dibe ku bi tenê di warê teorîk de be, dibe ku di warê tecrûbî de be, an jî di herdu waran de.

Tê zanîn ku her dem ferqek di navbera malûmata teorîk û tecrûbî de heye. Tu malûmatên teorîk di sedî de sed nikarin werin cîhanîn. Sedem dibe ku di kêmasîya malûmata teorîk de be, dibe ku di șert û șûrtên cîhanîn ê de be jî.

Malûbat bi xwe tiștek e, fêmkirina wî tiștek e. Malûmatek dibe ku di alîyên du kesan de curecur bê fêmkirin. Ji ber ku her mirov ne bi tenê bi xwe curecur e, șert û șurtên ku ew di tê de ye jî curecur e. Dema dinyaya mirov a derûnî jî bê hesab kirin êdî mirov nikare serî û biniyê ferqa di navbera nêrîn û dîtinên mirovan ji ber xwe re bîne.

Mirovek di dema feretî yê de dibe ku tiștekî bi șiklekî, di dema tengasî yê de bi șiklekî din bibîne û bihesibî ne. Di vî warî de pir ferq di navbera mirovan de hene. Di alîyê din de jî her mirov însan e û mîna hemû însanan dișipînin hev. Loma pir alîyên wan ên mîna hev û din hene. Her mirov xwedî dê û bavekî ye, dixwe, vedixwe, radize û hwd. Rabûn û rûniștina, dîtin û qebûl kirin, bawer kirin û bawer jê hanîn, rast û çewtî, heq û neheqî û hwd tișt gor bawerî, çand, terbîye, orf û adetên mirovan curecur in.

Dema mirov bi mirovekî re dikeve tekilîyê bixweze jî, nexweze jî gor hinek filtreyên xwe yên derî hiș wî mirovê datîne li ser cîhekî. Loma ye ku li nasdayînê de welat û dewera ku mirov jê hatîye jê tê pirsîn. Di demên berê de mirov gor eșîr û dewera di tê de mezin dibû șiklê xwe digirt. Bi pêvajoya nûdem re șert û șûrtên ku li ser perwerde û kesayeta mirov tesîr dikin hatin guhertin. Hêdî hêdî gor guhertinan pirsên hevûdin nasdayînê jî hatin guhertin. Êdî kes eșîra mirov pirs nake, bav û kal jî êdî pir manîdar nayên dîtin. Zêdetir pirsa xwendina dibistan û zanîngehan tê kirin, mirov çi karî dike û li ku rûdine, ji kîjan tevgerî re ye, di derheqê filan tiștî de çi dinêre û hwd.

Gor rewșa dem û dewrê hinek tișt derdikevin pêș û hinek tișt jî șuve dikevin. Her kes gora dem û rewșa xwe dixweze nêrîn û nișitên xwe baștir bide pêșkeșkirin. Heyan ku va guhertinana ji alîyên mirov ve verin hilgirtin tu mușkîlat tune ye. Lê kengê mesele li alîyên hêz û tevgerên der û dora mirov bi destên emirdayîn û qedexekirinê li ber mirov hatin danîn, ango êdî pêvajoya zordarî ê dest pê kirîye. Zordarî di serî de ji bona zordaran mîna menfeet bê dîtin jî demek dirêj de dibe bela serê zordaran jî. Bi xwe zordarî di despêkê de tehrîbkirina mirovatîyê ye. Zordarî mîna ku av hemberî agir e hemberî mirovatî yê ye. Tiștên ku bi zordarîyê hatine destxistin tu carî mala mirov nake, zû û dereng dibe bela li serê mirovatîyê.

Em di demekî dijwar de derbaz dibin. Pir tiștên kewnedar maneya xwe wenda dikin û pir tiștên nû ji ba mirovan dibin xwedî rûmet. Mirov di navbera va guhertinan de carna bê hiș û bê çare dimîne. Lê mixabin roja îroj reklaman bigire heyan bernameyan, sporê heyan șixulê di her alî de mirov ji alîyê hêzdaran ve hatîye dorpeçkirin. Mirov di serî de bi isûlek rindik û xweșîk; nebû bi def û dekan; ew jî nebû bi tehdît û zorê tên guhertin.

Mirov demekî pê nehese, an jî nerazî qebûl bike jî di demek dirêj de li ber vê nakokîyê nerehêtîyek dijwar di hinavên xwe de, ango di derûnîya xwe de dibîne. Ew nakokî mîna ku jeng hesin dipișirîne mirov bê hiș û bê teqet dixe. Mirovên ku ji xwe re di pewçûnê de bin ji der û dora xwe re jî bela ne.

Bi îmkanên teknîkî em hemû kes weqas hatine dorpeçkirin ku êdî hajîya me ji me nemaye, selhildan û razîbûna me jî gor xwestinên hêzdaran tên plan kirin. Loma pir tengasî û nexweșîyan em girtine bin lepên xwe. Carna em bê sedem bibînin jî nefes ji me çik bûye.

Bi dûketina îmkanên mezin me îmkanên xwe yên piçûk jî wenda kirin. Dema em nexwezin di nav diranên vê rêveçûyêna dijwar de werin hêrandin mecbûrin ku em bi xwedî derketina îmkanên xwe yên piçûk ve dest pê bikin, berên xwe bidin xwe û dengê dilê xwe guhdar bikin. Jîyana me ji bo çîye û em ji çira dijin? Parastina tiștên mezin bi parastina tiștên piçûk dibe, guhertinên mezin bi guhertinên piçûk dibe, sikûneta li serê erdê jî bi sikûneta ji xwe re dibe.

 

Stuttgart, 18.01.2016, dușem